Bartolome de las Casas (1474-1566) was wat je nu een klokkenluider zou noemen. Als missonaris hing hij de vuile was buiten van het koloniale Spanje en had daar deels succes mee. Er kwamen wetten om de indianen in Las Indias - zo noemden de Spanjaarden hun Amerikaanse koloniën - te beschermen.
Hoe verschillend de biografieën over De las Casas ook zijn, over een aantal zaken bestaat overeenstemming: hij is eerst soldaat geweest en werd daarna geestelijke. Als zodanig zette hij zich voor honderd procent in voor zijn ideaal van een menselijke behandeling van de indianen. De overeenkomst met zijn tijdgenoot Ignatius de Loyola springt in het oog: ook soldaat, ook geestelijke, ook idealist. De las Casas kwam in 1502 als soldaat naar de Nieuwe Wereld. Die was voor hem nieuw, en ook weer niet. Zijn vader was al met Columbus uitgevaren en had eenmaal thuis spannende verhalen verteld aan Bartolomé, toen een jongeman van 18 jaar. Het was dan ook vanzelfsprekend dat de zoon in de voetsporen van zijn vader zou treden.
In Las Indias maakte De las Casas snel carrière. Voor bewezen diensten wees de overheid hem er land toe. Daar hoorden indiaanse werkkrachten bij. Dit heette encomienda. Bedoeling was dat de indianen in ruil voor werk de kost, inwoning en de heilsboodschap zouden krijgen. Zo wilde het de Spaanse overheid. Maar hiervan kwam niets terecht. De meeste encomenderos buitten de indianen vreselijk uit. Ze crepeerden dan ook met duizenden tegelijk.
De las Casas schijnt zijn eigen indianen redelijk te hebben behandeld. Wat hij bij anderen zag, stuitte hem tegen de borst. Maar niet alleen hem. Dominicaanse missionarissen die zich in het Caribische gebied hadden gevestigd begonnen de uitwassen van het systeem aan de kaak te stellen: indianen waren mensen en moesten goed worden behandeld. De las Casas voelde zich door hen gesteund (hij trad later bij de dominicanen in) en begon zich openlijk te weer te stellen tegen het systeem. Hij zou er de rest van zijn lange leven aan wijden. Als een echte activist liet hij geen enkel middel onbenut om de publieke opinie en gezagsdragers te beïnvloeden. Zo is hij herhaaldelijk naar Spanje gereisd om er tot in de hoogste regeringskringen te pleiten voor afschaffing van het encomiendasysteem.
Het meeste stof echter deed zijn Brevisima relación de la Destrucción de las Indias (een zeer kort relaas van de verwoesting van de West-Indische landen uit 1542) opwaaien. In dit pamflet beschreef hij, enigszins aangedikt, de door de Spanjaarden begane wreedheden. In feite was het boekwerkje bedoeld als discussiestuk over hoe Spanje zijn kolonién moest beheren. Het had resultaat. De las Casas vond gehoor bij 'onze' keizer Karel V, die ook koning van Spanje was. Die beval de encomienda te vervangen door een, op papier althans, humaner systeem. Zo moesten indianen bijvoorbeeld na één generatie in vrijheid worden gesteld. Het systeem werd echter na enkele jaren door machinaties van belanghebbenden weer heringevoerd en is pas in 1720 definitief afgeschaft.
Als beloning voor zijn ijveren werd De las Casas, tegen zijn zin, benoemd tot bisschop van Chiapas in Mexico. Hier zou hij slechts kort blijven. In 1547 keerde hij definitief naar Spanje terug. Hij zou er zich nog negentien jaar in woord en geschrift inzetten voor 'zijn' indianen, tot aan zijn dood in de zomer van 1566 in Madrid.
p.l.