Biografen vergelijken Franciscus Xaverius (1506 - 1552) vaak met de apostel Paulus. Beiden zijn doeners, durf-als, wegbereiders. Alle twee steken ze met kop en schouders boven het maatschappelijke maaiveld van hun tijd uit en laten zich niet ontmoedigen door tegenslagen, tegenspoed, tegenwerking. En toch is er verschil. Franciscus' apostolaat was in feite, menselijkerwijs gesproken, veel moeilijker dan dat van Paulus. Dit maakt het optreden van de Spaanse Bask - hij kwam uit Navarra - des te opmerkelijker.
Misschien een boude uitspraak, maar Paulus had eigenlijk een makkie. In de tijd waarin hij het evangelie uitdroeg, heerste in het hele gebied rond de Middellandse zee de Pax Romana. Reizen was er relatief veilig, met Latijn en Grieks kon je overal terecht, er was sprake van een algemene Grieks-Romeinse cultuur met dito denk- en godsbeelden. En dat alles ook nog in een, doorgaans, prettig klimaat. Dan de wereld waarin Franciscus Xaverius het evangelie verkondigde. Toen hij in 1541 in Lissabon het zeegat uitvoer naar 'de Oost' - hij zou Europa nooit meer terugzien - ging hij naar een grotendeels onbekende wereld. De Portugezen hadden hier en daar factorijen ingericht om felbegeerde specerijen als peper, kruidnagel en nootmuskaat te verhandelen, maar veel verder dan die factorijen reikte hun kennis van het gebied niet. Dat gold ook voor Xaverius.
Deze bezielde volgeling van Ignatius van Loyola wist eigenlijk niet waaraan hij begon. En dat was misschien maar goed ook, anders was hij mogelijk thuisgebleven. Hij kreeg te maken met moordende hitte en ijzige kou, woestijnen en ondoordringbare oerwouden, koppensnellers en kannibalen. Hij moest het opnemen tegen filosofische stelsels als het boeddhisme en het confucianisme die er heel wat eeuwen meer op hadden zitten dan het christendom. En ook de islam had er al sinds jaar en dag vaste grond aan de voet. Bovendien spraken de bewoners van dit 'Portugese oosten een veelvoud aan 'vreemde' talen waarvan Xaverius zich toch zo goed en kwaad als het ging moest bedienen: Tamil en Maleis, Japans.. . Wat niet makkelijk was, want hij had geen talenknobbel.
Toch heeft hij in dit voor het christendom onontgonnen oosten ruim tien jaar het evangelie verkondigd. Over bezieling gesproken. Voor de hand lag dit eigenlijk niet.
Als man van adel had hij na zijn studie theologie aan de universiteit van Parijs ook het comfortabele leven van een wereldgeestelijke kunnen leiden. Dat was misschien ook zo geweest als hij niet in zijn studentenhuis in het Quartier Latin zijn bezielde landgenoot Ignatius van Loyola, stichter van de jezuïetenorde, als 'slapie' had gehad. Ignatius heeft de harde noot Xaverius weten te kraken, want een harde noot om te kraken was Franciscus, zoals Ignatius zich ooit eens heeft laten ontvallen. Die hardheid, lees eigenzinnigheid, is waarschijnlijk Xaverius' drijfveer geweest. Tegenwoordig zou je het zijn drive noemen. Hij was zo overtuigd van de heilsboodschap, dat hij die kostte wat het kost aan de 'heidenen' wilde brengen. Hij wilde hun zielen redden en heeft zich voor dit doel weggecijferd. Hij kon nooit genoeg doen. Er lag altijd werk op hem te wachten. En dit besef, de enorme massa's die nog onkundig waren van het evangelie, dreef hem altijd weer voort, naar nieuwe streken, nieuwe landen. Tot Japan toe. Daar viel zijn woord in goede aarde en ontstond een bloeiende gemeente, die een paar generaties later weer aan bloedige vervolgingen ten onder ging.
Zijn laatste voornemen, de geloofsverkondiging in China, heeft hij niet meer kunnen waarmaken. Hij stierf, 46 jaar oud, van uitputting op een eilandje voor de Chinese kust, terwijl hij wachtte op een mogelijkheid over te steken naar het vasteland. Twee jaar later is hij herbegraven in Goa, India, toentertijd de hoofdstad van het Portugese handelsimperium in Azië.
Franciscus Xaverius is in 1621, samen met Ignatius, heilig verklaard.